Door Gwen Rochat
Gelijke behandeling van mannen en vrouwen: IJsland doet dat het best, volgens het Global Gender Gap Report van het World Economic Forum. Voor de 11e keer op rij staat IJsland op nummer 1. Nederland eindigt dit jaar daarentegen op de 38e plaats. Wat is het geheim van het succes van de IJslanders en hoe kan Nederland hier een voorbeeld aan nemen?
De cijfers
De ranglijst die bepaalt hoe goed een land bezig is met gendergelijkheid heet het Global Gender Gap Report. Dit rapport wordt jaarlijks door het World Economic Forum (afgekort WEF) gepubliceerd. Het WEF is een onafhankelijke economische organisatie. Jaarlijks worden 149 landen gemeten naar hun mate van gendergelijkheid. Klik hier om te lezen over gendergelijkheid in de Europese Unie.
Opmerking: niet alle landen in de wereld zijn meegenomen in het rapport omdat het WEF bepaalde indicatoren gebruikt voor haar onderzoek. Sommige landen hebben niet genoeg data over deze indicatoren verzameld en kunnen daardoor niet onderzocht worden. Het rapport is dus niet 100 procent volledig.
Dit jaar staat IJsland voor de elfde keer op rij op nummer 1. Dit betekent dat de kloof tussen mannen en vrouwen in IJsland het kleinst is. Nederland daarentegen eindigt op de 38e plaats en is zelfs 11 plaatsen gedaald ten opzichte van 2018. Dit betekent dat gendergelijkheid in andere landen de afgelopen twee jaar sterker is verbeterd dan in Nederland.
“In Nederland denkt men over het algemeen dat gendergelijkheid al is behaald. In IJsland daarentegen, het land waarvan wordt gezegd dat het gendergelijkheid al behaald heeft, blijft men constant bezig dit te verbeteren”, zegt Ásta Berglind, onderzoeker aan de universiteit van Tilburg. Zij schreef haar scriptie ‘Creators of Change’ over gendergelijkheid in zowel IJsland als Nederland. Maar de resultaten van het WEF-rapport schetsen een heel ander beeld van Nederland.
Bekijk hier wat het rapport zegt over gendergelijkheid in IJsland.
Uit de grafiek blijkt dat IJsland bijzonder hoog scoort op politieke emancipatie. IJsland scoort 0.846 op de vraag of het land gelijke loon betaalt voor gelijk werk. Aangezien de hoogst mogelijke score, waarbij er dus volledige gelijke loon wordt betaald, 1 is, scoort IJsland behoorlijk hoog.
Geheim van de IJslanders
Waarin schuilt toch het geheim van de IJslanders? Hoe komt het dat zij, in tegenstelling tot de rest van de wereld, erin geslaagd zijn een veel meer gelijke samenleving te creëren? Is er één magische oplossing om de ongelijke behandeling van mannen en vrouwen de wereld uit te helpen en zo ja, hoe kan Nederland die toepassen? Om hier antwoord op te kunnen geven zullen we eerst moeten kijken naar de IJslandse aanpak.
Feministische waakhonden
De waakhonden van gendergelijkheid, dat zijn de feministische bewegingen in IJsland. Zij kijken mee over de schouder van de overheid en tikken die op de vingers als zij de fout in gaat. Een van die organisaties is de IWRA, wat staat voor de ‘International Women’s Rights Association’, de oudste en grootste feministische beweging van IJsland. Haar taak is het stimuleren van het publiek debat over gendergelijkheid, de overheid te controleren en andere feministische organisaties te steunen, zowel in IJsland als in de rest van de wereld.
Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir van de IWRA vertelt wat IJsland nu precies zo speciaal maakt in haar aanpak om gendergelijkheid te vergroten. Volgens Brynhildur is er in het bijzonder één belangrijke oorzaak voor het succes van IJsland te noemen.
“Waar we nu als samenleving staan is te danken aan één ding: de feministische bewegingen en het feit dat de feministische bewegingen in IJsland altijd heel sterk en levendig zijn geweest. Er is nooit 1 overheersende stem geweest in het debat over gendergelijkheid in IJsland. Er zijn veel concurrerende stemmen die op allemaal verschillende manieren werken aan gendergelijkheid”, vertelt Brynhildur.
“Alle veranderingen die we hebben kunnen maken in het verleden komen door de druk die feministische bewegingen op de overheid en mensen in machtsposities hebben uitgeoefend om voor verandering te zorgen. Want mensen in machtsposities veranderen niets tenzij ze daartoe gedwongen worden.”
Druslugangan, de IJslandse versie van de ‘Slut Walk’, is een voorbeeld van de vele feministische protesten die in IJsland worden georganiseerd. Elk jaar gaan IJslandse mannen en vrouwen de straat op om te protesteren tegen seksueel geweld.
Eva Sigurðardóttir is onderdeel van het team dat dit evenement organiseert. “Ik liep voor het eerst mee in de mars in 2014 en het was een van de meest krachtige momenten in mijn leven”, vertelt ze. Ze legt uit dat het team ook andere evenementen organiseert naast de Druslugangan. “Als team kiezen we elke zomer een kernpunt voor de mars dat ook verbonden is met wat er op dat moment in de samenleving speelt en voeren we campagne om bewustzijn te creëren.” Eva is ook medeoprichter van het feministische online magazine Flóra Útgáfa.
Bekijk hier foto's van de Druslugangan van 2019.
Foto's zijn gemaakt door Berglaug Petra Garðarsdóttir en te vinden op de Facebook-pagina van Druslugangan.
Nog een voorbeeld van zo’n protest is de #FreeTheNipple campagne die in 2015 in IJsland begon toen een studente een foto met ontbloot bovenlichaam op haar Twitter-account plaatste. Toen ze daarmee werd gepest door een jongen brandde het protest los, waarbij veel vrouwen en ook mannen zonder shirt of zonder BH de straat op gingen.
Bekijk hier foto's van de Women's March in Reykjavík in 2018.
Foto's zijn gemaakt door Rut Sigurðardóttir.
Keerpunt
In 2008 werd IJsland hard geraakt door de economische bankencrisis. Opvallend genoeg was dit een belangrijke oorzaak voor de verbetering van gendergelijkheid in IJsland. Brynhildur legt uit waarom.
"Wat gebeurde in de nasleep van de crisis was dat de overheid instortte en er nieuwe verkiezingen werden gehouden, maar wat daarna gebeurde was verbazingwekkend. Mensen wilden op iets nieuws stemmen, ze wilden stemmen op mensen die geen rol hadden gespeeld in de gebeurtenissen die leidden tot de crisis van 2008, die niet hadden meegewerkt aan het creëren van de cultuur, de wetgeving en het rechtssysteem dat deze catastrofale instorting van de economie had laten gebeuren. Nee, wat ze deden was dat ze gingen stemmen op vrouwen. Vrouwen braken in 2009 voor het eerst het glazen plafond in het parlement. Dit betekent dat het aandeel vrouwen in het parlement van de ene op de andere dag van 28% naar 38% ging."
Hiervoor werd belangrijke wetgeving voor gendergelijkheid eens in de 10 jaar aangenomen. Na de crisis gebeurt dit bijna elk jaar. Brynhildur zegt hierover:
“Dit is wat het betekent om gelijke toegang tot macht te hebben en gelijke toegang tot deelname in de politiek. Wanneer je vrouwen gelijke toegang tot de tafel geeft verandert het hele gesprek.”
Arbeidsmarkt
Volledig in de arbeidsmarkt mee kunnen draaien is ook een belangrijke voorwaarde voor gendergelijkheid. Twee belangrijke veranderingen die IJsland heeft gemaakt om dit te bereiken zijn de gelijke en goedkope toegang tot kinderopvang en het gelijke moeder- en vaderschapsverlof.
Katrín Jakobsdóttir, de huidige premier van IJsland, benadrukt het belang van deze twee dingen: “Een voorbeeld van beleid als ontzettend belangrijk middel is het moeder- en vaderschapsverlof. Deze wet, samen met de universele toegang tot kinderopvang en kleuterscholen voor iedereen, is het fundament waarop alles met betrekking tot gendergelijkheid in IJsland op is gebouwd.”
Brynhildur legt uit waarom dit er juist voor zorgt dat iedereen gelijke toegang krijgt tot de arbeidsmarkt: "De universele toegang tot kinderopvang is een essentieel stuk wetgeving samen met het gelijke ouderschapsverlof. We moeten de samenleving veranderen om ervoor te zorgen dat iedereen volledig kan deelnemen in de arbeidsmarkt, ongeacht hun geslacht. Dit is iets waar mensen vaak niet aan denken omdat het zo voor de hand liggend of saai lijkt. Maar als je niet de instituties hebt die vrouwen toelaten het huis te verlaten, kunnen ze het huis niet verlaten omdat vrouwen helaas nog steeds meer werk hebben in het huishouden.”
Actieve politiek
“IJsland is al lange tijd een wereldleider in gendergelijkheid en dit is niet automatisch gebeurd”, zegt Katrín Jakobsdóttir. Ze legt uit hoe belangrijk een actieve houding van de politiek is in het vergroten van gendergelijkheid. “We hebben een sterke traditie van beleidsplannen met het precieze doel om een gelijk speelveld voor mannen en vrouwen te creëren.”
Ze noemt als voorbeeld de gender quota’s die in bedrijfsbesturen worden toegepast. Deze werden in 2013 ingevoerd. Tegenwoordig moet een bestuur van een bedrijf met meer dan vijftig werknemers een vrouw-man verhouding hebben van 40/60.
Het toepassen van quota’s was al best een radicale verandering. Nog zo’n verandering is de invoering van de gelijke loonwet.
De loonkloof gedicht
Gelijke loonwet
Een wet die bepaalt dat bedrijven mannen en vrouwen gelijk moeten betalen voor hetzelfde werk: er waren al soortgelijke wetten, maar deze hadden niet het gewenste effect. Er is nog steeds een loonkloof in veel landen, waar mannen meer worden betaald dan vrouwen voor hetzelfde werk. IJsland is het eerste land dat dit illegaal maakt. In 2017 werd de wet aangenomen in het parlement en op 1 januari 2018 ging de wet in werking. Dit betekent dat bedrijven met meer dan vijfentwintig werknemers moeten bewijzen dat zij hun werknemers gelijk betalen. Als een bedrijf dit niet doet, krijgt het een boete.
Wet in de praktijk
Reykjavík Energy is een van de eerste bedrijven die de gelijke loonwet invoerde. Dit energiebedrijf, dat de hoofdstad Reykjavík voor een groot deel van warm water en drinkwater voorziet, was meteen enthousiast over de nieuwe wet. Víðir Ragnarsson van Reykjavík Energy vertelt hier meer over:
“RE (Reykjavík Energy) heeft zich de afgelopen 20 jaar beziggehouden met maatregelen voor gelijkheid. In 2000 was er al een commissie voor gelijkheid, die specifieke projecten organiseerde om te focussen op een gelijke werkplek. Een onderdeel van dat werk was het meten van de loonkloof. Analyses van de loonkloof zijn op een gestructureerde manier uitgevoerd vanaf het jaar 2006. Omdat we deze analyses al die tijd hebben gedaan en het onderdeel is van ons werk als een organisatie hebben we veel tijd gehad om onze data te bekijken, de data te verbeteren en het loonmodel te verbeteren.”
Hij legt uit dat de nieuwe wet slechts een voortzetting was van wat zij al deden. “De gelijke loonwet werd in eerste instantie gezien als een voortzetting van wat wij al aan het doen waren, we zagen het zeker niet als een belemmering maar als iets dat wij gemakkelijk konden toepassen.”
Dit betekent niet dat het invoeren van de wet zonder slag of stoot ging. “Een van de grootste obstakels naar mijn mening is het proces van standaardisatie en controle. Laten we zeggen dat het een uitdaging was om de denkprocessen uit te leggen waar wij jarenlang doorheen zijn gegaan als het gaat om gender besluitvorming aan controleurs die niet zijn onderwezen in genderstudies”, vertelt Víðir.
Een groot voordeel van de gelijke loonwet is volgens Víðir dat het bedrijven heeft gedwongen om strenger te kijken naar hun werk en hun data te structureren, wat voor bepaalde bedrijven moeilijk was omdat zij dit nooit hadden gedaan.
Op weg naar 100%
Feministische bewegingen, speciale wetgeving, vrouwen in de politiek en kinderopvang… op verschillende fronten houdt IJsland zich bezig met de gelijke behandeling van mannen en vrouwen. Toch is er ook in IJsland nog steeds genderongelijkheid. Er is zelfs nog geen enkel land in de wereld dat honderd procent gelijk is. Ook voor IJsland is er dus nog ruimte voor verbetering en de IJslanders met wie we gesproken hebben kunnen wel een paar verbeterpunten bedenken.
Een feministisch paradijs?
“Ik heb zoveel mensen IJsland horen beschrijven als een feministisch paradijs. En vergeleken met veel andere landen zijn we dat ook”, zegt Eva Sigurðardóttir. “Maar we hebben nog een lange weg te gaan. Toen ik opgroeide heb ik zoveel obstakels moeten overkomen alleen omdat ik een vrouw ben. En vrouwen en non-binaire personen zijn kwetsbaarder voor mishandeling en geweld dan mannen. Ik denk niet dat alle geslachten gelijke kansen hebben in de IJslandse samenleving en daarom hebben we nog steeds werk te doen: in het politieke en economische landschap, in onderwijssystemen en de gezondheidszorg en ook in het publiek debat.”
Gelijke baan- en opleidingskeuzes
Víðir van Reykjavík Energy kan ook wel verbeterpunten voor IJsland bedenken om gendergelijkheid verder te vergroten: “Hoewel IJsland is bekroond als koploper in gendergelijkheid, zijn er nog steeds veel verbeterpunten. Er zijn te weinig vrouwen die kiezen voor banen in handel en technologie en er zijn te weinig mannen die banen nemen in het onderwijs, de zorg, enzovoorts. Dus IJsland heeft nog steeds een lange weg te gaan naar gelijkheid als het gaat om baan- en opleidingskeuzes.”
Stop seksueel geweld
“Onze volgende prioriteit is het stoppen van seksueel geweld en intimidatie. Hier focussen we op voorlichting en preventieve maatregelen om bewustzijn te creëren, wat de eerste stap is om seksueel geweld te stoppen. Een andere belangrijke stap is ondersteuning van slachtoffers van seksueel geweld”, legt Katrín Jakobsdóttir uit.
Parttime werkers
Brynhildur van de IWRA vindt dat minder vrouwen parttime moeten werken. Dit zorgt volgens haar voor ongelijkheid. "Vrouwen werken meer parttime dan mannen. De gemiddelde werkweek van een man is ongeveer 42 uur. De gemiddelde werkweek van een vrouw is 10 uur minder. Maar het is niet zo dat vrouwen luier zijn dan mannen. Vrouwen werken minder omdat ze onbetaald werk in het huishouden doen. Ze zorgen voor hun kinderen thuis, ze doen mantelzorg. Dus ze doen onbetaald werk en besparen de overheid geld omdat de overheid dit werk eigenlijk zou moeten doen. Maar hierdoor verdienen ze minder." Hiermee wijst ze een systematische ongelijkheid aan.
“Mensen vragen ons altijd wat de magische oplossing is, maar het is ingewikkeld. Het is een heel systeem dat we moeten veranderen.”
Vrouwenwerk en COVID-19
Als er iets is dat de coronacrisis aantoont, dan is het wel dat het laat zien welke beroepen essentieel zijn voor de samenleving. En laten dat nou net de beroepen zijn die minder gewaardeerd worden, waar mensen minder betaald krijgen, én die voor een groot deel uit vrouwen bestaan.
"We zien nu iets dat feministen al decennialang zeggen, namelijk dat vrouwenwerk net zoveel waard is als mannenwerk. Maar de samenleving heeft dit nooit op die manier gezien. Het is altijd zo geweest in IJsland en ik vermoed ook in andere landen, dat mensen die op de kinderopvang werken minder betaald krijgen dan mensen in de bouw. En vrouwen zijn degenen die werken in de kinderopvang. Maar wie werken in de bouw? Voornamelijk mannen. De waarde die de samenleving hecht aan deze banen is ongelijk. Vrouwenwerk wordt minder gewaardeerd dan mannenwerk", vertelt Brynhildur.
Zij ziet dat vooral vrouwen in IJsland in de nu als essentieel bestempelde beroepen werken. Brynhildur vindt dat er nu al nagedacht moet worden over manieren om deze beroepsgroepen eerlijker te betalen en de erkenning te geven die ze verdienen, zodat we op dat vlak sterker uit de coronacrisis kunnen komen.
Hoe bereik je gendergelijkheid?
Om maar meteen met de deur in huis te vallen: er is niet één magische oplossing om ongelijkheid de wereld uit te helpen en gendergelijkheid te bereiken. Door te kijken naar de IJslandse aanpak leren we dat verandering pas kan gebeuren als er actie wordt ondernomen in alle onderdelen van de samenleving. Dit is ook meteen de les voor Nederland, een land dat echt wat meer zijn best moet doen als het gaat om gendergelijkheid: het lukt je niet alleen.
Wil je meer lezen over gendergelijkheid in Nederland? Klik dan hier.